کد مطلب:189348 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:351
پایه گذاری علم اصول
آن گونه كه از تاریخچه ی تأسیس علم اصول برمی آید، تأسیس این علم و گردآوری قواعد آن در زمان امام باقر علیه السلام صورت گرفته است. اگر چه امیرالمؤمنین علیه السلام برخی از قواعد اجتهاد را بیان كرده بودند، اما دوران امامت امام باقر علیه السلام نقطه عطفی برای استفاده ی دانشمندان راستین اسلامی از محضر معادن علم الهی و چشمه های جوشان دانش و بینش وحیانی بود تا در این عرصه به كسب دانش و معرفت بپردازند. پیش از دوران امامت امام باقر علیه السلام اوضاع خفقان بار جامعه هرگز به پیشوایان معصوم علیهم السلام اجازه نمی داد كه با آسودگی خاطر به پرورش استعدادهای نهفته در جامعه ی اسلامی بپردازند.
تزلزل در حكومت اموی در دوران امام باقر علیه السلام و ناتوانی حاكمان در پیاده كردن سیاستهای تجربه شده ی بنی امیه مبنی بر اعمال فشار بر شیعیان، موجب ایجاد بستر مناسب فرهنگی در این عصر گردید. اتخاذ سیاستهای دوگانه و كشمكشهای تمام نشدنی بر سر قدرت توسط حاكمان از یك سو، و ژرف نگری امام باقر علیه السلام از سوی دیگر، زمینه ی رشد و تعالی و بارورسازی ارزشها را در بین مسلمانان پایه ریزی كرد و تلاشهای بی پایان امام در این راستا، تشنگان زلال معرفت و اندیشه را بر آن داشت كه با جاری كوثر امام باقر علیه السلام، همراه شوند و هر چه بیشتر در معرض تعالیم انسان ساز آن امام همام قرار گیرند. این روند رشد، آن گونه در دانشمندان مختلف علوم دینی در زمینه های تفسیر، حدیث، كلام، فقه، اصول و... نهادینه شد كه امروز كمتر كتابی از متون دینی اسلامی، خالی از كلمات تابناك آن حضرت می باشد.
از جمله تلاشهای گسترده ی امام در این عرصه تبیین شیوه های صحیح استنباط حكم شرعی از منابع دینی بود كه بیش از پیش به اعتلا و توانمندی فقه شیعه غنا بخشید. امام باقر علیه السلام شخصا بر این امر مبادرت ورزید و با تدوین قواعد علم اصول و آموزش آن به شاگردان مكتب خویش، گام مهم و كارسازی در پیش برد اهداف بلند اجتهاد برداشت؛ به گونه ای كه امروز شیعه می تواند با سربلندی اذعان دارد كه میراث دار دانش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و جانشینان او علیهم السلام در بهره گیری از منابع دینی در قالب اجتهاد و استنباط حكم شرعی می باشد.
مرحوم صدر در این باره می نویسد:
«به واقع، اولین كسی كه دروازه ی علم اصول [و اجتهاد در احكام] را گشود و به تبیین و ترفیع قواعد آن پرداخت، امام ابوجعفر محمد بن علی الباقر علیه السلام و پس از او، فرزند برومندش، ابوعبدالله الصادق علیه السلام است. این دو بزرگوار با آموزش قواعد آن به بسیاری از شاگردان خود، و آنان نیز با جمع آوری و نگاشتن آن مسائل و قواعد، گام بزرگی در فقه و اصول شیعه برداشتند. [1] .
علامه سید محسن امین می نویسد: «مسلما بیشترین قواعد اصولی كه از امامان معصوم علیهم السلام روایت شده، از امام باقر علیه السلام تا امام حسن عسكری علیه السلام می باشد. سیوطی در [كتاب خود] «اوائل» بر این باور است كه نخستین كسی كه علم اصول را تصنیف كرد، امام شافعی بوده است. در پاسخ او می گوییم: نخستین كسی كه پیش از شافعی علم اصول را گشود و مسائل آن را بیان كرد، امام محمد بن علی الباقر علیه السلام و فرزند [بزرگوار] ایشان جعفر الصادق علیه السلام است كه برای اصحاب خویش مسائل مهم آن را تبیین نمودند... اولین كسی كه در علم اصول سخن رانده و هشت قاعده در زمینه ی علوم قرآنی را بازگو كرده، حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است؛ همو بود كه بیان كرد در قرآن ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، و عام و خاص وجود دارد. به گونه ای كه این قاعده ها بیشتر مباحث اصولی فقه را در بر دارد؛ اما امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام پس از امیرالمؤمنین علیه السلام نخستین كسانی هستند كه پیش از امام شافعی، مبانی گسترده ی علم اصول را تبیین نمودند و مسائل آن را برای [شاگردان و] یاران خود بیان فرمودند». [2] .
تزلزل در حكومت اموی در دوران امام باقر علیه السلام و ناتوانی حاكمان در پیاده كردن سیاستهای تجربه شده ی بنی امیه مبنی بر اعمال فشار بر شیعیان، موجب ایجاد بستر مناسب فرهنگی در این عصر گردید. اتخاذ سیاستهای دوگانه و كشمكشهای تمام نشدنی بر سر قدرت توسط حاكمان از یك سو، و ژرف نگری امام باقر علیه السلام از سوی دیگر، زمینه ی رشد و تعالی و بارورسازی ارزشها را در بین مسلمانان پایه ریزی كرد و تلاشهای بی پایان امام در این راستا، تشنگان زلال معرفت و اندیشه را بر آن داشت كه با جاری كوثر امام باقر علیه السلام، همراه شوند و هر چه بیشتر در معرض تعالیم انسان ساز آن امام همام قرار گیرند. این روند رشد، آن گونه در دانشمندان مختلف علوم دینی در زمینه های تفسیر، حدیث، كلام، فقه، اصول و... نهادینه شد كه امروز كمتر كتابی از متون دینی اسلامی، خالی از كلمات تابناك آن حضرت می باشد.
از جمله تلاشهای گسترده ی امام در این عرصه تبیین شیوه های صحیح استنباط حكم شرعی از منابع دینی بود كه بیش از پیش به اعتلا و توانمندی فقه شیعه غنا بخشید. امام باقر علیه السلام شخصا بر این امر مبادرت ورزید و با تدوین قواعد علم اصول و آموزش آن به شاگردان مكتب خویش، گام مهم و كارسازی در پیش برد اهداف بلند اجتهاد برداشت؛ به گونه ای كه امروز شیعه می تواند با سربلندی اذعان دارد كه میراث دار دانش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و جانشینان او علیهم السلام در بهره گیری از منابع دینی در قالب اجتهاد و استنباط حكم شرعی می باشد.
مرحوم صدر در این باره می نویسد:
«به واقع، اولین كسی كه دروازه ی علم اصول [و اجتهاد در احكام] را گشود و به تبیین و ترفیع قواعد آن پرداخت، امام ابوجعفر محمد بن علی الباقر علیه السلام و پس از او، فرزند برومندش، ابوعبدالله الصادق علیه السلام است. این دو بزرگوار با آموزش قواعد آن به بسیاری از شاگردان خود، و آنان نیز با جمع آوری و نگاشتن آن مسائل و قواعد، گام بزرگی در فقه و اصول شیعه برداشتند. [1] .
علامه سید محسن امین می نویسد: «مسلما بیشترین قواعد اصولی كه از امامان معصوم علیهم السلام روایت شده، از امام باقر علیه السلام تا امام حسن عسكری علیه السلام می باشد. سیوطی در [كتاب خود] «اوائل» بر این باور است كه نخستین كسی كه علم اصول را تصنیف كرد، امام شافعی بوده است. در پاسخ او می گوییم: نخستین كسی كه پیش از شافعی علم اصول را گشود و مسائل آن را بیان كرد، امام محمد بن علی الباقر علیه السلام و فرزند [بزرگوار] ایشان جعفر الصادق علیه السلام است كه برای اصحاب خویش مسائل مهم آن را تبیین نمودند... اولین كسی كه در علم اصول سخن رانده و هشت قاعده در زمینه ی علوم قرآنی را بازگو كرده، حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است؛ همو بود كه بیان كرد در قرآن ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، و عام و خاص وجود دارد. به گونه ای كه این قاعده ها بیشتر مباحث اصولی فقه را در بر دارد؛ اما امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام پس از امیرالمؤمنین علیه السلام نخستین كسانی هستند كه پیش از امام شافعی، مبانی گسترده ی علم اصول را تبیین نمودند و مسائل آن را برای [شاگردان و] یاران خود بیان فرمودند». [2] .
[1] همان.
[2] اعيان الشيعة، سيد محسن امين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، بي تا، ج1، ص137.